Hortiterapia to terapia zajęciowa wiążąca się z wykonywaniem prac ogrodniczych, które przynoszą korzyści dla zdrowia i ogólnego samopoczucia człowieka. Łączy w sobie działanie medycyny, psychologii rehabilitacyjnej, pedagogiki specjalnej, ogrodnictwa i terapii, mając na celu poprawę ludzkiego zdrowia. Hortiterapia jest terapią prowadzoną przez wykwalifikowanych terapeutów wykorzystującą prace ogrodnicze do celów terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Z definicji wynika, że terapia kładzie nacisk na cztery główne elementy, które są nieodzowną składową terapii: pacjent, cele terapii, rośliny, terapeuta. Narzędziem w prowadzonej terapii ogrodniczej są rośliny, wrodzony związek człowieka z przyrodą oraz prace ogrodnicze. Aktywność pacjentów i wykonywanie przez nich prac ogrodniczych oraz bierne korzystanie z ogrodu może być tylko częścią programu terapeutycznego. Terapia ogrodnicza przeznaczona jest dla różnych grup pacjentów i stanowi element uzupełniający metody leczenia i rehabilitacji.
Korzenie terapii ogrodniczej sięgają starożytności, kiedy to lekarze dworscy zalecali członkom rodziny królewskiej, cierpiącym na zaburzenia umysłowe spacery po ogrodach. Historyczne ogrody lecznicze były miejscami przeznaczonymi do przywrócenia czystości umysłu, duszy i ciała. Średniowieczne dziedzińce przyklasztorne były miejscami kontemplacji, uprawy warzyw, owoców, ziół i kwiatów w celach leczniczych. W XIX wieku rozpoczęto wykorzystywać ogrodnictwo w terapii osób chorych umysłowo. W 1936 roku w Anglii ogrodnictwo oficjalnie uznano metodą terapii zajęciowej dla osób z niepełnosprawnością fizyczną jak i psychiczną. Po raz pierwszy 1942 roku przeprowadzono kursy terapii ogrodniczej w Milwaukee Downer Center.
Obecnie rozpowszechnianiem i rozwojem terapii ogrodniczej zajmują się organizacje m. in. American Horticultural Therapy Association (AHTA), Plant- People Council (PPC), Thrive UK, Australian Horticultural Therapy Association, Japan Horticultural Therapy Society. Organizacje te służą do rozpowszechniania informacji i promowaniu hortiterapii, opracowywaniu programów edukacyjnych i terapeutycznych, projektowaniu ogrodów sensorycznych, wspomaganiu badań ogrodników, psychologów i lekarzy, poprzez zbieranie informacji o relacjach człowieka z roślinami.
Terapia ogrodnicza przybiera różne formy, wśród których wyróżnia się: wykorzystanie ogrodów terapeutycznych, zajęcia terapeutyczne, a także gospodarstwa dla różnych grup osób chorych. Gospodarstwa terapeutyczne, w których prowadzona jest terapia popularne są w takich krajach jak: Austria, Belgia, Włochy, Holandia i Norwegia. Z kolei w Wielkiej Brytanii i Szwecji prym wiodą ogrody terapeutyczne. Natomiast w krajach takich jak Polska, Słowenia czy Szwecja hortiterapia rozwija się powoli. W Polsce zajęcia ogrodnicze mające na celu terapię odbywają się głównie w Warsztatach Terapii Zajęciowej, Domach Opieki Społecznej, ośrodkach dla osób uzależnionych oraz zaczynają działalność też ośrodki o charakterze gospodarstw rolnych i ogrodniczych: „Eko szkoła Życia”, „Farma Życia”. Gospodarstwo Wspólnoty „Chleb życia”, „Osada Burego Misia”, „Projekt Wiejski „Ludzie ludziom”.
Do największych ogrodów sensorycznych w Polsce należą ogrody w Bolestraszycach (Fot.1 i Fot.2), Bucharzewie i Powsinie. Pozostałe mniejsze obiekty to Ogród Zmysłów w Zawoi przy Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego oraz ścieżki botaniczne w Ogrodach Botanicznych w Bydgoszczy i w Myślęcinku. W 2007 roku utworzono pierwszy sensoryczny park w Polsce – Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie. Ogrody botaniczne i arboreta zajmują się problemami osób niepełnosprawnych oraz przystosowują teren dla tych użytkowników. W Polsce do tej grupy można zaliczyć Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Bioróżnorodności PAN w Warszawie i Arboretum w Bolestraszycach koło Przemyśla.
W Polsce hortiterapia jest dziedziną raczkującą, o czym świadczy fakt, że w roku akademickim 2011/2012 na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie wprowadzono przedmioty związane z terapią ogrodniczą. Obecnie w ośrodkach dla osób niepełnosprawnych prowadzeniem zajęć w ramach terapii ogrodniczej zajmują się instruktorzy terapii zajęciowej, a rzadziej są to psycholodzy i pedagodzy. Wynika to, z faktu, że w ośrodkach nie mają zatrudnionego ogrodnika - terapeuty. Nauczanie hortiterapii w Polsce jest czymś nowym i dlatego też nie ma osób wykwalifikowanych w tym zawodzie. Prowadzeniem terapii ogrodniczej w różnych krajach zajmują się zawodowi instruktorzy, instruktorzy terapii zajęciowej, fizykoterapeuci, wolontariusze z wiedzą ogrodniczą. Terapia ogrodnicza w krajach europejskich prowadzona jest przez profesjonalistów w dostosowanych do tego celu ogrodach czy farmach a zajęcia dopasowane są do możliwości i różnych grup pacjentów.
W Polsce do prac ogrodniczych najczęściej wykorzystywanych w terapii ogrodniczej należy: sadzenie roślin, siew nasion, podlewanie, koszenie trawnika, odchwaszczanie, usuwanie liści, zbiór warzyw i owoców oraz układanie bukietów (fot. 3.). Dostępność terenów zieleni wpływa na zastosowanie wyżej wymienionych prac ogrodniczych. W ośrodkach tych prowadzi się zajęcia w szklarniach (sadzenie, siew, pikowanie, rozmnażanie, pielęgnacja, podlewanie; pielęgnacja roślin doniczkowych), co wpływa na wykorzystanie prac ogrodniczych w terapii w okresie jesienno – zimowym.
Socjoogrodnictwo jest dziedziną wiedzy zajmującą się zależnościami między roślinami a człowiekiem. Praca w ogrodzie wnosi do życia człowieka wartości duchowe, estetyczne i psychologiczne. Z badań wynika, że kwiaty oddziałują pobudzająco i rozweselająco na człowieka, zwiększając jego zaufanie, skupienie i relaks. Dowodzą, że rośliny i kontakt z naturą mają pozytywny wpływ na jednostkę, z naciskiem na samopoczucie psychiczne i korzyści zdrowotne. Rośliny odgrywają ważną rolę w rozwoju emocjonalnym, przyczyniają się do poprawy i udoskonalania umysłu. Ogród to bezpieczne miejsce z przyjaznym nastawieniem, w którym każdy jest mile widziany. Rośliny nie są krytyczne i nie dyskryminują człowieka, a otwarta przestrzeń ogrodu, motyle, ptaki, ich obecność jest znakiem życia, a praca w ogrodzie podbudowuje psychicznie. W ogrodzie czerpiemy siłę do życia, zdrowie, harmonię i komfort poprzez formę, fakturę i kolor poszczególnych elementów roślin. Aktywność fizyczna stymuluje produkcję endorfin, które wpływają na dobry nastrój człowieka.
W dzisiejszym świecie ogrodnictwo to nie tylko uprawa i zastosowanie kwiatów, roślin owocowych i warzywnych, to nauka i sztuka wpływająca na rozwój duchowy i umysłowy człowieka. Współczesna hortiterapia opiera się na elementach produkcji roślin ogrodniczych, wszystkich rodzajach prac wykonywanych w ogrodzie oraz na sztuce artystycznego ich wykorzystania. Hortiterapia wykorzystuje potencjał środowiska przyrodniczego ukazując zmienność natury, następstwo pór roku, że jest procesem, a nie serią aktywności prowadzących do określonego celu. Obserwacja roślin w okresie wegetacyjnym, zaczynając od kiełkowania nasion poprzez wzrost, rozwój, kwitnienie, owocowanie oraz zamieranie uczy cierpliwości. Troska o rośliny daje ujście emocjom, a potrzeba opiekowania się kimś rozwija poczucie sensu życia i odpowiedzialności. Ponadto terapia ogrodnicza łączy w sobie elementy arteterapii, ergoterapii i psychoterapii, a zatem przebywanie w ogrodzie dostarcza wielu wrażeń estetycznych. Wykonywanie czynności związanych z pielęgnacją roślin sprawia, że człowiek czuje się potrzebny, a także budzi w nim poczucie zachwytu w czasie aktywnego lub biernego obcowania z przyrodą. Hortiterapia poprzez wykonywanie prac ogrodniczych ukazuje swoją uniwersalność w terapii zajęciowej, bowiem niezależna jest od wieku pacjenta, a także dopasowania jest do różnych form aktywności i możliwości fizycznych oraz intelektualnych pacjentów. Uczestnik zajęć za pomocą pracy z roślinami nieświadomie wykonuje ćwiczenia fizjoterapeutyczne, co można określić jako motywację do ćwiczeń. Ogrodoterapia stymuluje wszystkie zmysły, a praca w ogrodzie pozwala na uruchomienie zmysłów tych wykształconych i kształcenie tych upośledzonych.
Programy terapii zajęciowej dotyczą osób z różnymi dysfunkcjami, do których zalicza się niepełnosprawności: fizyczne (spowodowane urazami, wypadkami, paraliżami); sensoryczne (słuch, wzrok); umysłowe i psychiczne (depresje, autyzm, choroba Alzheimera); onkologiczne; geriatryczne; uzależnienia (alkoholizm, narkomania); wykluczenia społeczne (więźniowie, bezrobotni, bezdomni, mniejszości narodowe, młodociani przestępcy).
Programy terapeutyczne różnią się od siebie i są uzależnione od zaplecza ogrodniczego, a także od potrzeb i możliwości uczestników i możemy je podzielić na trzy grupy: terapeutyczne – opierają się na leczeniu chorób psychicznych, fizycznych i urazów powypadkowych; zawodowe – podnoszą kwalifikacje zawodowe uczestników pozwalając na ich zatrudnienie; społeczne - poprawiają komunikację uczestników i wpływają korzystnie na integrację społeczną. Program hortiterapii jest niezwykle przydatny dla osób starszych, gdyż można go stosować na różnych poziomach zdolności fizycznych. Ponadto zmniejsza lub spowolnia proces starzenia oraz występowania negatywnych zachowań związanych z demencją. Wchodzące programy integracyjne obejmują dzieci i osoby starsze. Właściwie dobrane i przygotowane są przyjemne i interesujące dla obu stron, poprzez określenie celu, który należy osiągnąć, możliwości uczestników, zachęcanie do wspólnego działania. Programy te pomagają dzieciom kreować dobry wizerunek osoby starszej. Ponadto nie zanikają wartości kulturowe, powiązania historyczne i tradycja, a także zachowania opiekuńcze w stosunku do osoby starszej. Programy te zwiększają możliwości dla różnorodnych grup społecznych, poczucia autonomii, zachwytu, wzmocnienia interakcji społecznych, stymulacji procesów twórczej ekspresji czy też właściwych relacji z otoczeniem poprzez kontakt z naturą.
Beata Płoszaj–Witkowska
